In de ban van het gedwongen huwelijk – Over de spanningen tussen beleid, politiek en werkelijkheid

Gedwongen huwelijken staan sinds 2000 op de politieke agenda in de meeste West-Europese landen. Menige burger en politicus erkent de ernst van het probleem. In West-Europa heeft men zeer uiteenlopende maatregelen genomen tegen gedwongen huwelijken, variërend van het strafbaar stellen van het dwingen tot huwelijk tot het beperken van migratie door middel van hogere leeftijdsgrenzen. Zowel de genomen maatregelen als de maatschappelijke debatten eromheen gaan ervan uit dat een gedwongen huwelijk zich onderscheidt van een niet gedwongen huwelijk doordat er sprake is van dwang. Dit is simpel gezegd, maar wat is nu dwang binnen familierelaties? Dat het gaat om ‘het ontbreken van de vrije wil of keuze’ is een even verhullend als onthullend antwoord. Uit een Duits onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat een veel groter deel van de Turkse vrouwen vindt dat hun mening niet werd gevraagd toen zij trouwden dan dat zij gedwongen waren. Juridische experts hebben het vaak over bedreiging (duress in het Engels) als het bepalende kenmerk van gedwongen huwelijken. Geen keuze, bedreiging of dwang; al deze termen gaan uit van een duidelijk onderscheid tussen situaties waarin sprake is van dwang en waarin dat niet het geval is. Deze definities vormen tevens de basis van beleidsinitiatieven en maatschappelijke debatten over het onderwerp, alleen is de werkelijkheid vele malen complexer.

In deze bijdrage aan het congres is de notie van dwang geproblematiseerd aan de hand van de spanningen die er bestaan tussen politiek, beleid en werkelijkheid op het gebied van gedwongen huwelijken. Ten eerste is het nagenoeg onmogelijk gebleken om het gedwongen huwelijk in het beleid zodanig te definiëren dat men in concrete situaties onderscheid kan maken tussen gevallen waar sprake is van dwang en waar dwang niet aan de orde is. Ouders, familieleden en vrienden spelen vaak een rol bij de partnerkeuze (in alle culturen), maar wanneer verandert deze rol van potentiële sociale druk in dwang? Terecht stellen Storms en Bartels (2008) dat een simplistisch onderscheid tussen ‘geen keuze’ en ‘eigen keuze’ niet volstaat. In de werkelijkheid is er vaak sprake van “een groot grijs gebied waarbinnen de verschillende partijen strategieën hanteren om een huwelijk doorgang te verlenen dan wel te verhinderen” (11). Het idee dat dwang gemakkelijk is te onderscheiden van geen dwang berust op een individualistisch mensbeeld dat geen rekening houdt met familierelaties, met het feit dat mensen ingebed zijn in sociale relaties. Want bestaat er wel zoiets als ‘eigen vrije keuze’ die voorafgaat aan de druk van familieleden?

Ten tweede is dwang een kwestie van perspectief dat verschilt per persoon en kan in de loop van de tijd veranderen. Wat voor het kind dwang is, kan voor de ouder een onderdeel vormen van normaal ouderschap. Bovendien kan een huwelijk op het moment dat het gesloten wordt wel als vrijwillig ervaren worden terwijl men 20 jaar na dato tot de conclusie komt dat er sprake is geweest van dwang. Hier kan ook het verloop van het huwelijk van invloed zijn; als blijkt dat de relatie mislukt, kan men geneigd zijn om hem als gedwongen te beschouwen. In het geval van dat ene Belgisch-Marokkaanse meisje dat uit de kofferbak van de auto op de Spaanse snelweg ontsnapt is er duidelijk sprake van dwang, maar er zijn genoeg gevallen waar de gedwongene niet in verzet komt of het als het recht van de ouders beschouwt om voor haar of hem te beslissen. Wie bepaalt wanneer er sprake is van dwang?

Ten derde is de huidige maatschappelijke commotie rondom gedwongen huwelijken deels gegeven door conflicten tussen niet-westerse migranten, hun nakomelingen en andere Europese burgers. In veel landen worden gedwongen huwelijken bediscussieerd als een manier om de aanwezigheid van migranten te problematiseren. De voorgestelde maatregelen beogen vooral de beperking van immigratie, en benaderen gedwongen huwelijken als het symbool van al datgene dat problematisch is aan migranten. In dergelijk beleid wordt dwang gelijkgesteld aan relaties van migranten. Vrouwenrechtenactivisten in het Verenigd Koninkrijk hebben voorgesteld om de problematiek van gedwongen huwelijken te benaderen als een vorm van huiselijk geweld omdat het apart benaderen van gedwongen huwelijken ertoe leidt dat het probleem “geculturaliseerd” wordt, en losgekoppeld raakt van problematische gezinsverhoudingen. De analyse is gebaseerd op een rechtsvergelijkend onderzoek naar beleid en maatschappelijke discussies over gedwongen huwelijken in West-Europa.

Bron:
Storms, O. & Bartels, E. 2008. ‘De keuze van een huwelijkspartner’. Een studie naar partnerkeuze onder groepen Amsterdammers. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam.