Instantie

Europees Hof voor de Rechten van de Mens

Samenvatting

Thlimmenos, Jehova’s Getuige, wordt in 1983 veroordeeld omdat hij als
dienstplichtige weigert een uniform te dragen. Naar Grieks recht is dit een
misdrijf. Thlimmenos krijgt vier jaar gevangenisstraf opgelegd. In 1988 legt
Thlimmenos het toelatingsexamen voor register-accountant met succes af. Toch
wordt hem de benoeming tot register-accountant geweigerd: de Griekse wet
bepaalt dat dit onmogelijk is als iemand wegens een misdrijf is veroordeeld.
Het EHRM erkent dat het legitiem kan zijn om mensen met een strafblad uit te
sluiten van het beroep van register-accountant. Niettemin kan het optreden
van Thlimmenos, dat uitsluitend was ingegeven door zijn religieuze
overtuiging, niet worden gelijkgesteld met ieder willekeurig ander misdrijf.
Door alle veroordelingen over één kam te scheren bij de selectie van
register-accountants, begingen de autoriteiten een schending van art. 14 jo 9
EVRM.

Volledige tekst

57. The Commission considered that Article 6 applied because, although
chartered accountants were appointed by administrative decision, their
occupation was an independent profession. It also considered that complex
legal issues were involved. However, the applicant was not responsible for
any of the delays. Moreover, there were two periods of inactivity of a total
duration of almost three years for which the Government did not offer any
explanation apart from the Supreme Administrative Court’s case-load. In the
view of the Commission, the proceedings were not reasonable in length.

58. The Court recalls that, although regulated by administrative law, the
profession of chartered accountants was one of the liberal professions in
Greece. As a result, the proceedings instituted by the applicant to challenge
the authorities’ failure to appoint him to a post of chartered accountant
involved a determination of his civil rights within the meaning of Article 6
1 of the Convention (see, among others, the König v. Germany judgment of 28
June 1978, Series A no. 27, p. 32, 94).

59. The Court notes that the proceedings before the Supreme Administrative
Court began on 8 May 1989, when the applicant lodged his application for
judicial review, and ended on 28 June 1996, when the Third Chamber of the
court rejected it. They lasted, therefore, seven years, one month and twenty
days.

60. The Court recalls that the reasonableness of the length of the
proceedings must be assessed in the light of the particular circumstances of
the case and with the help of the following criteria: the complexity of the
case, the conduct of the parties, the conduct of the authorities dealing with
the case and what was at stake for the applicant (see Laino v. Italy [GC],
no. 33158/96, 18, ECHR 1999-I). Employment disputes, to which disputes
concerning access to a liberal profession can be compared, call generally for
expeditious decision (see the Vocaturo v. Italy judgment of 24 May 1991,
Series A no. 206-C, pp. 32-33, 17).

61. The Court notes that the case involved legal issues of some complexity.
However, the applicant did not cause any delays. And there were two periods
of inactivity of a total duration of almost three years. The first such
period started on 8 May 1989, when the applicant instituted the proceedings,
and ended on 18 April 1991, when the Third Chamber first heard the case. The
second started on 11 November 1994, when the plenary court referred the case
back to the Third Chamber, and ended on 26 October 1995, when the Third
Chamber issued the final decision. The only explanation offered by the
Government for these periods of inactivity is the Supreme Administrative
Court’s case-load.

62. The Court cannot accept this explanation. According to its case-law, it
is for Contracting States to organise their legal systems in such a way that
their courts can guarantee the right of everyone to obtain a final decision
on disputes relating to civil rights and obligations within a reasonable time
(see the Vocaturo judgment cited above, ibid.). In the light of all the above
and given that the proceedings concerned the applicant’s professional future,
the Court considers that the length of the proceedings failed to meet the
‘reasonable time’ requirement.

63. The Court concludes, therefore, that there has been a violation of
Article 6 1 of the Convention.

VI. APPLICATION OF ARTICLE 41 OF THE CONVENTION

64. Under Article 41 of the Convention,

‘If the Court finds that there has been a violation of the Convention or the
Protocols thereto, and if the internal law of the High Contracting Party
concerned allows only partial reparation to be made, the Court shall, if
necessary, afford just satisfaction to the injured party.’

A. Pecuniary damage

65. The applicant claimed 84,140,000 drachmas (GRD) for pecuniary damage,
including approximately GRD 17,000,000 in respect of salaries lost between
the authorities’ refusal to appoint him and the abolition of the monopoly of
the Institute of Chartered Accountants. In support of his claim, the
applicant invoked ‘a survey conducted by the Institute of Chartered
Accountants and a private chartered accountants’ firm’.

66. The Government submitted that freedom of religion had nothing to do with
the above damages. In any event, they pointed out that during the entire
period under examination the applicant worked in the private sector and that
his claims were not supported by any official documents.

67. The Court notes that, the Government’s general remarks about the link
between freedom of religion and pecuniary damages notwithstanding, it was not
disputed that, if the authorities had not refused to appoint the applicant to
a chartered accountant’s post, he would have received an income related to
this professional activity at least until the abolition of the monopoly of
the Institute of Chartered Accountants. However, the Court also notes that
the applicant was not unemployed during that period of time. Moreover, the
applicant has not shown that the income he would have earned as a chartered
accountant would have exceeded the income he had actually earned in private
practice during the relevant period of time. The Court, therefore, does not
award the applicant any compensation for pecuniary damage.

B. Non-pecuniary damage
68. The applicant claimed GRD 15,000,000 for non-pecuniary damage.

69. The Government argued that no causal link was established between the
violation of the Convention and the above sum. In any event, the claim was
excessive.

70. The Court considers that the applicant must have suffered some
non-pecuniary damage as a result of the violation of his right under Article
6 1 of the Convention to a hearing within a reasonable time and of his
right under Article 14 taken in conjunction with Article 9 to be free from
discrimination in the exercise of his freedom of religion. The duration of
the proceedings must have caused the applicant prolonged insecurity and
anxiety about his eligibility to a professional activity to which he aspired.
Moreover, the violation of Article 14 of the Convention taken in conjunction
with Article 9 occurred in the making of decisions concerning the applicant’s
access to a profession, which is a central element for the shaping of one’s
life plans. Making its assessment on an equitable basis, the Court awards the
applicant GRD 6,000,000 for non-pecuniary damage.

C. Costs and expenses

71. The applicant claimed GRD 6,250,000 in respect of costs and expenses
incurred in the domestic and Convention proceedings. This amount included GRD
250,000 in lawyers’ fees for the applicant’s representation before the
administrative authorities, GRD 1,700,000 in lawyers’ fees for the
proceedings before the Supreme Administrative Court, GRD 500,000 in lawyers’
fees for the proceedings before the Commission, GRD 2,000,000 in lawyers’
fees for the proceedings before the Court, GRD 1,300,000 for travel and
subsistence expenses in connection with the appearance of the applicant and
his lawyer at the hearing before the Court and GRD 500,000 for miscellaneous
expenses.

72. The Government argued that the claim should be awarded only to the extent
that the costs and expenses were actually and necessarily incurred and were
reasonable as to quantum.

73. The Court agrees with the Government as to the test to be applied in
order for costs and expenses to be included in an award under Article 41 of
the Convention (see, among other authorities, the Nikolova judgment cited
above, 79). Moreover, it considers that the applicant’s claim is excessive.
The Court therefore awards the applicant GRD 3,000,000 under this head.

D. Default interest

74. According to the information available to the Court, the statutory rate
of interest applicable in Greece at the date of adoption of the present
judgment is 6% per annum.

FOR THESE REASONS, THE COURT UNANIMOUSLY

1. Dismisses the Government’s preliminary objection;

2. Holds that there has been a violation of Article 14 of the Convention
taken in conjunction with Article 9;

3. Holds that it is not necessary to examine whether there has been a
violation of Article 9 of the Convention taken on its own;

4. Holds that there has been a violation of Article 6 1 of the Convention;

5. Holds

(a) that the respondent State is to pay the applicant, within three months,
the following amounts:

(i) 6,000,000 (six million) drachmas for non-pecuniary damage;

(ii) 3,000,000 (three million) drachmas for costs and expenses;

(b) that simple interest at an annual rate of 6% shall be payable from the
expiry of the above-mentioned three months until settlement;

6. Dismisses the remainder of the applicant’s claim for just satisfaction.

Noot

Het arrest Thlimmenos, gewezen door een unanieme Grand Chamber van het EHRM,
zal de geschiedenis in gaan als de eerste zaak waarin het Hof een schending
van art. 14 EVRM constateert omdat ongelijke gevallen gelijk zijn behandeld.
Dat mag inderdaad een doorbraak heten; daarover zo meer. Toch is het een
kronkelige weg die het Hof naar deze constatering voert.

Zou het Hof hebben aanvaard dat de vrijheid van gedachte, geweten en
godsdienst (art. 9 EVRM) een recht op gewetensbezwaren tegen militaire dienst
omvat, dan had het zich niet hoeven buigen over de ingenieuze, maar toch ook
enigszins vérgezochte klacht over discriminatie. De weigering om Thlimmenos
tot register-accountant te benoemen zou dan rechtstreeks een inbreuk op art.
9 hebben opgeleverd. ÃNOOT 1#4#1Ž Het is immers evident dat de Griekse houding ten
opzichte van gewetensbezwaarden (en daartoe behoren ook zij die, zoals
Thlimmenos, weigeren een niet-gevechtsfunctie in het leger te vervullen) de
kern van deze zaak vormt. Zonder veroordeling geen strafblad; zonder
strafblad geen belemmering om register-accountant te worden; zonder
belemmering geen zaak in Straatsburg.
In het verleden heeft de Europese Commissie voor de Rechten van de Mens
steevast geoordeeld dat art. 9 geen recht op gewetensbezwaren tegen militaire
dienst omvat. Die afwijzende houding werd mede ingegeven door het feit dat
art. 4 lid 3 EVRM spreekt over ‘gewetensbezwaarden in landen waarin hun
gewetensbezwaren worden erkend’.
Daar staat tegenover dat praktisch alle Verdragspartijen tegenwoordig
vervangende dienstplicht kennen. Al in 1967 nam de Parlementaire Vergadering
van de Raad van Europa een resolutie aan waarin het recht op gewetensbezwaren
werd erkend; in 1987 volgde een aanbeveling van het Comité van Ministers. ÃNOOT 2#4#2Ž
Het VN-mensenrechtencomité aanvaardde in 1993 dat art. 18 IVBPR het recht op
gewetensbezwaren tegen militaire dienst omvat. ÃNOOT 3#4#3Ž Ook de VN-commissie voor de
Rechten van de Mens denkt er zo over. ÃNOOT 4#4#4Ž Het EU-Grondrechtenhandvest blijft
hier niet bij achter en erkent het recht op dienstweigering op grond van
gewetensbezwaren. ÃNOOT 5#4#5Ž Zelfs in Griekenland werd in 1997 vervangende
dienstplicht geïntroduceerd.
Alleen het Hof durft zijn vingers kennelijk nog steeds niet hieraan te
branden. Dat leidt tot allerlei gedraai, zoals in de zaak Tsirlis en
Kouloumpas (1997). De Griekse wet voorzag destijds in vrijstelling van
militaire dienst van geestelijken. Priesters van de Grieks-Orthodoxe kerk
kwamen zonder moeite voor vrijstelling in aanmerking, maar Jehovah’s Getuigen
stuitten steeds op problemen. Zo ook Tsirlis en Kouloumpas, voorgangers van
de Jehovah’s Getuigen, die tevergeefs om vrijstelling verzochten en prompt
werden veroordeeld tot gevangenisstraf wegens dienstweigering. Het Hof
toetste de situatie niet aan art. 9 EVRM, maar maakte er, op voorstel van een
creatieve advocaat, dan maar een schending van art. 5 EVRM van: de
vrijheidsstraf van Tsirlis en Kouloumpas was niet in overeenstemming met de
wet en daarmee onrechtmatig. ÃNOOT 6#4#6Ž
Ook in Thlimmenos aanvaardt het Hof geen recht op gewetensbezwaren tegen
militaire dienst: aangezien het reeds – op suggestie van een andere creatieve
advocaat – een schending van art. 14 jo 9 EVRM heeft geconstateerd, acht het
Hof het ‘niet nodig’ om nader in te gaan op art. 9 alleen (r.o. 53). ÃNOOT 7#4#7Ž
Daarmee breekt het en passant met de eigen gewoonte om art. 14 een subsidiair
karakter toe te kennen, dat wil zeggen: pas naar een discriminatieklacht te
kijken nadat het zich over de andere ingeroepen bepalingen heeft gebogen. ÃNOOT 8#4#8Ž

Een tweede bijrol is weggelegd voor het recht op vrije beroepsuitoefening.
Dit recht komt voor in verschillende nationale constituties en in het ESH, is
door het EG-hof van Justitie als fundamenteel erkend, ÃNOOT 9#4#9Ž maar is niet in het
EVRM neergelegd. Zodoende valt de enkele weigering om Thlimmenos als
register-accountant toe te laten omdat hij een strafblad heeft, niet binnen
de reikwijdte van het EVRM, aldus het Hof in r.o. 41. Toch steekt het recht
op vrije beroepskeuze aan het slot van het arrest de kop op. Als het Hof zich
buigt over de compensatie van de geconstateerde schendingen, merkt het op:
‘The applicant must have suffered some non-pecuniary damage […]. The
duration of the proceedings must have caused the applicant prolonged
insecurity and anxiety about his eligibility to a professional activity to
which he aspired. Moreover, the violation of Article 14 of the Convention
taken in conjunction with Article 9 occurred in the making of decisions
concerning the applicant’s access to a profession, which is a central element
for the shaping of one’s life plans.’
Het EVRM staat dus ook weer niet volstrekt onverschillig tegenover de wijze
waarop een staat de toegang tot een bepaald beroep reguleert. Vorig jaar werd
al duidelijk dat ontslag uit het leger wegens homoseksuele oriëntatie
onverenigbaar is met art. 8 EVRM, terwijl art. 10 zich in beginsel verzet
tegen ontslag wegens kritische uitlatingen. ÃNOOT 10#4#10Ž

Door voorbij te gaan aan zowel het recht op gewetensbezwaren tegen militaire
dienst als het recht op vrije beroepsuitoefening, komt het Hof als vanzelf
bij de klacht over discriminatie op grond van religie. De Griekse regering
stelde dat de wet alles behalve discrimineert: zij geldt juist voor iedereen
die wegens een misdrijf is veroordeeld, zoals ook de dienstplicht niet
discrimineert door voor iedereen ÃNOOT 11#4#11Ž te gelden. Zelden zal men zo’n fraai
voorbeeld zien van een formele benadering van het gelijkheidsbeginsel.
Thlimmenos – die in de cel kennelijk alle tijd had gehad zich in Aristoteles
te verdiepen – bepleitte nu juist een materiële benadering: ongelijke
gevallen moeten ongelijk worden behandeld naar de mate van hun ongelijkheid.
Zijn veroordeling wegens dienstweigering had niet mogen worden gelijkgesteld
met een veroordeling wegens een ‘gewoon’ misdrijf.
Thlimmenos vindt gehoor bij het Hof, en daarin schuilt het vernieuwende
aspect van deze uitspraak. Feit is dat het Hof nooit met zoveel woorden had
bepaald dat art. 14 EVRM slechts een formeel gelijkheidsbeginsel behelst.
Toch had het tot nu toe slechts schendingen geconstateerd waar personen in
vergelijkbare situaties ongelijk werden behandeld, zonder dat de staat een
objectieve en redelijke rechtvaardiging kon aanvoeren. In Thlimmenos erkent
het Hof dat het discriminatieverbod zich er ook tegen verzet dat staten
ongelijke gevallen gelijk behandelen, zonder dat daarvoor een objectieve en
redelijke rechtvaardiging bestaat (r.o. 44).
De Griekse wet generaliseerde ten onrechte, zo kan men het arrest lezen, door
álle mensen met strafblad als oneerlijk (en daarmee als ongeschikt voor het
beroep van register-accountant) te beschouwen – terwijl men dat niet kan
zeggen van een Jehova’s Getuige die slechts dienst heeft geweigerd op
religieuze gronden. Het is op zich legitiem om mensen met een strafblad uit
te sluiten van het beroep van register-accountant, maar het optreden van
Thlimmenos kan niet worden gelijkgesteld met ieder willekeurig ander
misdrijf. Het Hof heeft aldus een open oog voor de onbillijke uitwerking die
een op zichzelf niet onredelijke regel heeft in een concreet geval. Daarmee
gaat het belangrijk verder dan in zijn arrest Abdulaziz uit 1985, waarin het
zich niet bekommerde over het feit dat ogenschijnlijk neutrale
immigratie-regels in de praktijk vooral één categorie potentiële immigranten
troffen. ÃNOOT 12#4#12Ž

Wat levert Thlimmenos op? Terwijl het voorlopig tobben blijft met art. 9
EVRM, ÃNOOT 13#4#13Ž heeft het discriminatieverbod een forse duw in de rug gekregen. Uit
r.o. 44 en 46 kan worden afgeleid dat beide facetten van het verbod (geen
ongelijke behandeling van gelijke gevallen; geen gelijke behandeling van
ongelijke gevallen) evenveel bescherming genieten. Aldus blijkt het Hof in
staat de reikwijdte van art. 14 EVRM belangrijk uit te breiden, zonder
overigens het elders gangbare begrippenpaar directe/indirecte discriminatie
te hanteren. Toch vormt Thlimmenos in een ander opzicht een echo van de
Luxemburgse jurisprudentie: al in 1963 (!) overwoog het Hof van Justitie dat
‘evenzeer van discriminatie sprake kan zijn, wanneer ongelijke gevallen op
gelijke wijze worden behandeld’. ÃNOOT 14#4#14Ž

Art. 14 vereist dus dat de staat voortaan rekening houdt met en recht doet
aan bestaande relevante verschillen. Wel passen hier twee relativeringen.
Allereerst heeft het EHRM de staat tot nu toe in discriminiatiezaken een
zekere ‘margin of appreciation’ gelaten bij de vraag of een verschil in
behandeling van overigens gelijke gevallen gerechtvaardigd is. ÃNOOT 15#4#15Ž Men mag
aannemen dat eenzelfde beoordelingsmarge in acht zal worden genomen als het
Hof komt te staan voor de vraag of een gelijke behandeling van verschillende
gevallen gerechtvaardigd is. Wel valt op dat het Hof in Thlimmenos niet van
enige margin rept.
In de tweede plaats is nog niet gezegd dat art. 14 ‘nieuwe stijl’ een
positieve verplichting oplegt aan de verdragspartijen om allerlei feitelijke
verschillen weg te nemen. De Thlimmenos-uitspraak verplicht immers tot niet
meer dan een onthoudingsplicht: als de staat besluit in actie te komen, dient
hij ongelijke gevallen niet aan dezelfde behandeling te onderwerpen.
Dat lijkt misschien een wat ‘klassieke’ interpretatie van het
discriminatieverbod. De casus-positie van Thlimmenos bood geen aanleiding
verder te gaan; wellicht zal dat in de toekomst anders zijn. Maar ook nu is
het al zo dat positieve verplichtingen, gericht op het wegnemen of
compenseren van feitelijke verschillen, kunnen voortvloeien uit andere
rechten, zoals habeas corpus ÃNOOT 16#4#16Ž,
het recht op toegang tot de rechter, ÃNOOT 17#4#17Ž en
de demonstratievrijheid. ÃNOOT 18#4#18Ž Omgekeerd worden soms hogere eisen gesteld aan
‘professionals’ dan aan gewone burgers, bijvoorbeeld als het gaat om het
doorgronden van ingewikkelde wetgeving. ÃNOOT 19#4#19Ž Ook het Hof zelf houdt bij de
toepassing van de procedurele eisen rekening met de kwetsbare positie waarin
sommige klagers zich bevinden. ÃNOOT 20#4#20Ž Zo bezien heeft Straatsburg al
verschillende inbreuken op het materiële gelijkheidsbeginsel aangepakt,
zonder daarbij gebruik te maken van art. 14 EVRM.

Thlimmenos staat intussen niet op zichzelf. In de recente Salgueiro-zaak
bepaalde het Hof zonder omhaal dat discriminatie wegens seksuele oriëntatie
onverenigbaar is met art. 14 EVRM. ÃNOOT 21#4#21Ž Daarnaast zal op 4 nov. aanstaande het
Twaalfde Protocol bij het EVRM worden aangenomen. Dit Protocol zal tot een
uitbreiding van het discriminatieverbod leiden, in die zin dat het de
verdragspartijen verplicht alle door het nationale recht geboden rechten – en
dus niet alleen de in het EVRM neergelegde rechten en vrijheden – zonder
discriminatie te verzekeren. Tegen deze achtergrond lijkt de stelling
gerechtvaardigd dat wij de komende jaren op het gebied van de gelijke
behandeling het nodige uit Straatsburg mogen verwachten.

Rick Lawson
@@TNT=
[NOOT_1]
Verg., m.m., EHRM, 28 okt. 1999, Wille – Liechtenstein (n.n.g.; NJB 1999,
37): de aankondiging dat een rechter, gezien zijn constitutionele
opvattingen, niet voor herbenoeming in aanmerking zal komen, vormt een
schending van artikel 10 EVRM. Merk op dat het Hof de oorspronkelijke
veroordeling van Thlimmenos, in 1983, niet kon toetsen aan artikel 9:
Griekenland erkende het individueel klachtrecht pas in 1985.
[NOOT_2]
Zie voor een overzicht Van Dijk & Van Hoof, Theory and Practice of the
European Convention on Human Rights (derde druk, 1998), pp. 544-546.
[NOOT_3]
General Comment 22, 20 juli 1993 (o.a. in NJCM-Bulletin jrg. 19 (1994),
pp. 65-69, m.nt. A. Woltjer), 11.
[NOOT_4]
Zie meest recent Res. 2000/34 van 20 april 2000.
[NOOT_5]
Artikel 10 lid 2 van het concept-Handvest (op 28 sept. 2000 aanvaard door
de `Conventie’ die met zijn opstelling was belast: zie doc. CONVENT 50, o.a.
te vinden op de Internet-site van de Raad).
[NOOT_6]
EHRM, 29 mei 1997, Tsirlis & Kouloumpas – Griekenland (Reports 1997, p.
909), r.o. 52.
[NOOT_7]
Daarmee volgt het Hof de benadering van de Commissie. Overigens waren 7
Cie.-leden wél bereid een schending van artikel 9 te aanvaarden (ECRM, 4 dec.
1998, rapport in de zaak Thlimmenos, p. 13 e.v.).
[NOOT_8]
Zie bv. EHRM, 9 okt. 1979, Airey – Ierland (A-32; NJ 1980, 376, m.nt.
EAA), r.o. 30; EHRM, 22 okt. 1981, Dudgeon – VK (A-45), r.o. 69.
[NOOT_9]
Zaak 4/73, Nold, Jur. 1974, p. 508; verg. artikel 15
EU-Grondrechtenhandvest (supra noot 5).
[NOOT_10]
Zie resp. EHRM, 27 sept. 1999, Smith & Grady – VK (n.n.g.; NJB 1999,
32), en EHRM, 29 feb. 2000, Fuentes Bobo – Spanje (n.n.g.; NJB 2000, 15).
[NOOT_11]
Dat wil natuurlijk’ zeggen: alle mannen. Zie over dát aspect van gelijke
behandeling, dat in Thlimmenos niet aan de orde komt: HvJEG, 11 jan. 2000,
Kreil (zaak C-285/98, n.n.g.; NJ 2000, 302), r.o. 21 e.v.
[NOOT_12]
EHRM, 28 mei 1985, Abdulaziz e.a. – VK (A-94; NJ 1988, 187, m.nt. EAA),
r.o. 85. De Britse autoriteiten stelden als voorwaarde voor gezinshereniging
dat echtgenoten elkaar hadden ontmoet voordat de een zich bij de reeds in het
VK gevestigde partner voegde. Deze eis pakte uit in het nadeel van personen
uit India, waar gearrangeerde huwelijken gewoon waren. Het Hof beperkte zich
tot de constatering dat de eis ‘cannot be taken as an indication of racial
discrimination’ omdat de autoriteiten beoogden te voorkomen dat immigranten
de regels d.m.v. schijnhuwelijken omzeilden.
[NOOT_13]
Zie ook het teleurstellende EHRM, 27 juni 2000, Cha’are Shalom ve Tsedek
– Frankrijk (n.n.g.; NJB 2000, 34).
[NOOT_14]
Zaak 13-63, Italië/Commissie, Jur. 1963, p. 376. Verg. C. Tobler,
‘Thibault: materiële gelijkheid van man en vrouw’, in NTER 1998, p. 219-222.
[NOOT_15]
Zie bv. EHRM, 27 maart 1998, Petrovic – Oostenrijk (Reports 1998, p.
579; NJB 1998, 20), r.o. 38. De omvang van de margin verschilt overigens weer
van geval tot geval: bij `verdacht’ onderscheid, bv. op grond van geslacht,
pleegt het Hof weer meer indringend te toetsen.
[NOOT_16]
Zie artikel 5 lid 4 EVRM en EHRM, 24 okt. 1979, Winterwerp – Nederland
(A-33, NJ 1980, 114, m.nt. EAA), r.o. 60: gezien hun kwetsbare positie hebben
juist psychiatrische patiënten recht op speciale procedurele waarborgen.
[NOOT_17]
Zie artikel 6 lid 3 (c) EVRM en de zaak Airey, supra noot 8, r.o. 24
e.v.: toegang tot de rechter moet effectief en praktisch zijn, wat een
verplichting tot het verstrekken van rechtsbijstand aan minvermogenden met
zich mee kan brengen.
[NOOT_18]
Zie artikel 11 EVRM en EHRM, 21 juni 1988, Ärzte für das Leben –
Oostenrijk (A-139) r.o. 32: een minderheid moet, ook temidden van een
vijandig publiek, kunnen demonstreren; beschermend politie-optreden kan dus
geboden zijn.
[NOOT_19]
Zie bv. EHRM, 28 maart 1990, Groppera e.a. – Zwitserland (A-173, NJ
1991, 739), r.o. 68; EHRM, 15 nov. 1996, Cantoni – Frankrijk (Reports 1996,
p. 1614), r.o. 35.
[NOOT_20]
Zie bv. EHRM, 16 sept. 1996, Akdivar e.a. – Turkije (Reports 1996, p.
1219), r.o. 105, en EHRM, 27 juni 2000, Salman – Turkije (n.n.g.), r.o.
130-132.
[NOOT_21]
EHRM, 21 dec. 1999, Salgueiro da Silva Mouta – Portugal (n.n.g.; NJB
2000, 7), r.o. 28, 36.

Rechters

Mrs. Wildhaber, Palm, Ferrari Bravo, Caflisch, Costa, Fuhrmann, Jungwiert,Zupančič, Vajic, Hedigan, Thomassen, Tsatsa-Nikolovska,Panţiru, Levits, Traja, Koumantis